أربعٌ مَن کُنّ فِیهِ کَمُلَ إسلامُهُ، وَأعِینَ عَلَى إیمانِهِ، وَمُحِّصَتْ عَنهُ ذُنُوبُه، وَلَقِىَ رَبَّهُ وَهُو عَنْهُ راضٍ، وَلَو کَانَ فِیمَا بَینَ قَرنِه إلَى قَدَمِهِ ذُنُوبٌ حَطَّها اللَّهُ عَنهُ، وَهِىَ: الوَفاءُ بِما یَجعَلُ اللَّهُ عَلى نَفسِهِ، وَصِدقُ اللِسانِ مَعَ النّاسِ، وَالحَیاءُ مِمّا یَقبَحُ عِند اللَّهِ وعِند النّاسِ، وَحُسْنُ الخُلُقِ مَعَ الأهْلِ وَالنّاسِ. وَأربعٌ مَن کُنّ فِیه مِن المُؤمِنِینَ أسکَنَه اللَّه فِى أَعلَى عِلِیّینَ فِى غُرَفٍ فَوقَ غُرَفٍ فِى محلّ الشَّرَفِ کلّ أشرف: مَن آوَى الیتیمَ وَنَظَر لَهُ فَکان لَه ابا رَحیماً، وَمن رَحِم الضّعیف وأعانَه وَکَفاه، وَمن أنفقَ علَى والِدَیهِ ورَفَق بِهما وبِرَّهُما وَلَمْ یَحزُنْهُما، وَمَن لَم یَخرِقَ بِمَملوکِه وَأعَنَه عَلى مَا یَکلِفُه وَلَم یَستَسِعَه فِیمَا لَایُطِیقُ‏ «1»

 چهار چیز است که اگر در کسى باشد اسلامش کامل است، و بر ایمانش یارى مى‏گردد، و گناهانش را از او پاک مى‏کنند، و خدا را در حالى که از او خشنود است ملاقات مى‏نماید، و اگر ما بین سر تا قدش گناهانى باشد خدا آنها را از پرونده‏اش فرو مى‏ریزد و آن چهار چیز عبارت است از: وفا کردن به پیمانى که براى خدا بر عهده‏ى خود قرار مى‏دهد، و راستگویى با همه‏ى مردم، و شرم و حیا از کارهایى که نزد خدا و مردم زشت است، و خوش اخلاقى با خانواده و همه‏ى مردم. و چهار چیز است کسى که از مؤمنین در او باشد خدا او را در اعلى علیین در غرفه‏هایى بالاى غرفه‏ها در شریف‏ترین محل جاى مى‏دهد: کسى که یتیمى را پناه دهد و به او نظر محبت اندازد و نسبت به وى پدرى مهربان باشد، و کسى که به ناتوان رحم کند و او را یارى دهد و امورش را کفایت نماید، و کسى که هزینه‏ى پدر و مادرش را بپردازد و با آنان مدارا کند و نسبت به هر دو نیکى ورزد و آنان را غصه‏دار ننماید، و کسى که به حقوق غلام و کنیز و خدمتکارش تجاوز نکند و او را بر آنچه تکلیف مى‏کند یارى دهد و او را در امورى که در طاقت او نیست به کار نگیرد.

در این روایت بسیار باارزش به هشت خصلت پسندیده‏ى اخلاقى اشاره شده است: وفا به پیمان، راستى در زبان، حیا از امور زشت، خوش اخلاقى با خانواده و همه‏ى مردم، یتیم نوازى، ترحم به ناتوان، نیکى به پدر و مادر، رعایت حق خدمتکار.

امام باقر علیه السلام مى‏فرماید: هنگامى که چهار خصلت اوّل در انسان ظهور کند چهار پاداش نصیب او مى‏شود:

اولین پاداش کامل شدن اسلام اوست، به این معنى که عمل به این چهار خصلت، اسلام و مسلمانى‏اش را از مرتبه‏ى ضعیف به مرتبه‏ى کامل ارتقا مى‏دهد و به اسلامى پابرجا و ثابت مى‏رسد؛ اسلامى که از هر حادثه و طوفانى و گناه و معصیتى محفوظ مى‏ماند و دست تطاول و غارت به آن نمى‏رسد، و اسلامى مى‏شود که در قیامت مورد قبول حضرت حق واقع خواهد شد، و اسلامى که هر نوع خسارتى را از انسان دفع خواهد کرد.

«وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ» «2».

و کسى که جز اسلام دینى را بخواهد هرگز از او پذیرفته نخواهد شد و او در آخرت با نداشتن اسلام از زیانکاران واقعى است.

پاداش دومش این است که او را بر ایمانش که مرتبه‏اى فوق اسلام است یارى مى‏دهند تا به نقطه‏ى پرنور یقین برسد، یقینى که در قلبش چون نور خورشید فرار دهنده‏ى ظلمت شک و تردید و وسواس و دودلى نسبت به حقایق است، یقینى که در استوارى و ثبات و استحکام و پابرجایى به جایى مى‏رسد که هجوم حوادث تلخ و شیرین کمترین اثر تخریبى در آن نخواهد داشت، یقینى که براى مؤمن نورى ملکوتى و عرشى است و به تعبیر روایات نور اللَّه است و مؤمن به همه چیز و به همه کس به وسیله‏ى آن نور مى‏نگرد، لذا تشخیص حق از باطل در همه‏ى شؤون و همه‏ى حوادث براى او آسان مى‏گردد.

«یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ...» «3».

خدا اهل ایمان را در دنیا و آخرت به ایمان ثابت و استوار پابرجا و ثابت قدم مى‏دارد.

امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم روایت مى‏کند:

إتّقوا فِراسَةَ المُؤمِنِ فَإنّهُ یَنظُرُ بِنورِ اللَّه‏ «4»

از هشیارى و تیزبینى مؤمن بپرهیزید، زیرا او با کمک نور خدا به همه چیز و همه کس مى‏نگرد.

سومین پاداشش پاک شدن گناهان از پرونده‏ى اوست. آرى، کسى که به این چهار خصلت آراسته شود به تدریج باطنش به حسنات خو مى‏گیرد و خصلت‏هاى پسندیده در وجودش چون رنگى ثابت و پابرجا مى‏شوند و نهایتاً سبب محبوبیت و مقبولیت او نزد خدا مى‏گردد و خدا هم به پاس محبتى که به او مى‏ورزد هدیه‏اى چون پاک شدن گناهانش به او مى‏بخشد.

پاداش چهارمش دیدار و لقاى پاداش اخروى حق و مقام حضرت محبوب است در حالى که آن دیدار و لقا توأم با رضاى خدا از اوست و لذت این رضا و خشنودى خدا از انسان- که لذت قلبى است- از لذت بهره‏گیرى از نعمت‏هاى بهشت عنبر سرشت- که لذت جسمى است- به مراتب بیشتر و بهتر است.

حضرت امام باقر علیه السلام مى‏فرماید: و آراسته شدن به چهار خصلت پسندیده‏ى‏ دیگر- که در متن روایت مطرح است- سبب ورود به اعلاعلیین و غرفه‏هایى فوق دیگر غرفه‏ها در محل باارزش، آن هم برخوردار از همه‏ى ارزش‏ها خواهد بود!

اینک شما را به توضیح هر هشت خصلت که از عالى‏ترین خصلت‏هاى انسانى است توجه مى‏دهم.

وفاى به عهد

انسان خداجو و مؤمن گاهى کار مثبتى را چه در جهت مالى و چه در جهت اخلاقى و چه در جهت خانوادگى و اجتماعى براى خدا متعهد مى‏شود که آن را انجام دهد، باید به این معنى توجه داشته باشد که وفاى به عهد امرى لازم و واجب است و قرآن مجید و روایات نسبت به این حقیقت تأکید و پافشارى دارند.

«... وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلًا» «6».

به عهد و پیمان وفا کنید، زیرا عهد و پیمان مورد بازپرسى است.

«وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ...» «7».

به کتاب زندگى اسماعیل توجه کن، بى‏تردید او انسانى وفادار به عهد و پیمان بود.

«وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ» «8».

و اهل ایمان کسانى هستند که رعایت کنندگان امانت و پیمانند.

شخصى به نام ابومالک مى‏گوید: به حضرت على بن الحسین علیه السلام گفتم مرا به‏ همه‏ى قوانین دین خبر ده، حضرت فرمود:

قَولُ الحَقّ وَالحُکمُ بِالعَدلِ وَالوَفاءُ بِالعَهدِ «9»

. گفتار حق و حکومت به عدالت و وفاى به عهد همه‏ى قوانین دین است.

حسین بن مصعب مى‏گوید: از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که مى‏فرمود:

ثَلاثَةٌ لا عُذرَ لأحدٍ فِیها: أداءُ الأمانَةِ إلى البَرِّ وَالفَاجِرِ، وَالوَفاءُ بِالعَهْدِ لِلبَرِّ وَالفاجِرِ، وَبِرُّ الوالِدَیْنِ بَرَّیْنِ کَانَا أوْ فاجِرَیْنِ‏ «10»

. سه چیز است که در عمل به آن براى احدى هیچ عذرى نیست: اداى امانت به نیکوکار و بدکار، وفاى به عهد نسبت به نیکوکار و بدکار، نیکى به پدر و مادر چه این که هر دو نیکوکار باشند و چه بدکار!

موسى بن جعفر علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم روایت مى‏کند که آن حضرت فرمود:

لَا دِینَ لِمَن لَاعَهْدَ لَهُ‏ «11»

. کسى که پاى‏بند به عهد و پیمانش نیست دین ندارد!

اهل بیت و وفاى به عهد

در شأن نزول آیه‏ى شریفه‏ى‏ «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ» «12» شیعه و سنى روایت کرده‏اند که درباره‏ى امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نازل شده است.

داستان نزول آیه به این سبب است که حضرت حسن و حسین بیمار شدند، رسول خدا و جمعى از چهره‏هاى برجسته از آن دو بزرگوار عیادت کردند. پیامبر هنگام عیادت به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: اگر به خاطر بهبود دو فرزندت نذرى را بر عهده مى‏گرفتى در شفاى آنان بى‏اثر نبود. آن حضرت و فاطمه‏ى زهرا علیهما السلام نذر کردند که اگر خداى مهربان آن دو را شفا دهد سه روز روزه بگیرند، فضه‏ى خادمه هم به دنبال آن دو بزرگوار متعهد سه روز روزه گرفتن شد.

حسن و حسین پس از آن نذر شفا یافتند در حالى که خاندان طهارت پس از شروع روزه جهت افطار چیزى نداشتند، امیرالمؤمنین علیه السلام سه پیمانه جو از بازار قرض گرفت که در برابرش پارچه‏اى پشمین براى قرض دهنده ببافد، جو را به خانه آورد، حضرت زهرا علیها السلام آن را آسیاب کرد و نان پخت و على علیه السلام پس از نماز مغرب نان را جهت افطار بر سر سفره گذاشت که ناگهان مسکینى به آنان مراجعه کرد و درخواست کمک نمود، همه‏ى اهل خانه نان خود را به او بخشیدند و با آب افطار کردند؛ شب دوم هم یتیمى طلب غذا کرد باز همه‏ى خانواده نان خود را به او دادند، و شب سوم اسیرى دق الباب کرد و این بار هم همه‏ى خانواده سهم خود را به او بخشیدند و جز با آب افطار نکردند.

روز چهارم در حالى که نذرشان را ادا کرده بودند، على علیه السلام همراه دو فرزندش نزد پیامبر آمدند، چون پیامبر در حسن و حسین از شدت گرسنگى ضعف و ناتوانى دید گریست. در این وقت جبرئیل با سوره‏ى‏ «هَلْ أَتى‏» به حضرت نازل شد «13».

نتیجه‏ى وفاى به عهد از طرف انسان این است که خداى مهربان هم به‏ وعده‏هایش نسبت به نیت‏هاى صادقانه و عمل‏هاى مثبت و خلق و خوى پسندیده‏ى مؤمن که پاداش عظیم دنیایى و آخرتى است وفا کند، چنان که در قرآن مجید به این واقعیت خبر داده است:

«وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ» «14».

به پیمان من (که فرمان ما و احکام و حلال و حرام من است) وفا کنید تا من هم به عهدى که نسبت به شما (در جهت پاداش بخشى به شما) دارم وفا کنم.

هشام بن سالم مى‏گوید: به حضرت صادق علیه السلام گفتم: پسر پیامبر، مؤمن را چیست که وقتى دعا مى‏کند چه بسا براى او مستجاب مى‏شود، و چه بسا مستجاب نمى‏شود؟ در حالى که خدا فرموده: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» «15»؛ مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم.

حضرت فرمود: هنگامى که عبد، خدا را در دعایش به نیت راستین و قلب مخلص بخواند دعایش پس از وفاى به تعهداتش به خدا مستجاب مى‏گردد، و اگر خدا را بدون نیت راستین و بدون قلب مخلص بخواند دعایش مستجاب نمى‏شود، آیا خدا نفرموده به عهدم وفا کنید تا به عهدى که به شما دارم وفا کنم؟

پس کسى که وفا کند نسبت به او وفا خواهد شد «16».

راستى در زبان‏

صدق در گفتار و راستگویى از عالى‏ترین صفاتى است که حضرت حق از همه‏ى انسان‏ها خواسته است و همه‏ى پیامبران الهى و امامان معصوم و اولیاى خدا به این صفت زیبا آراسته بودند. مؤمن، خدعه در گفتار و غش در کلام و دروغ در سخن ندارد، بلکه همه جا و با همه کس بر اساس دستور شرع و حکم عقل سخن به راستى و صدق مى‏گوید و از دروغ و گفتار خلاف حقیقت مى‏پرهیزد.

در فصول گذشته‏ى این نوشتار درباره‏ى زبان و وظایفش تا جایى که اقتضا داشت مطالبى گفته شد.

آنچه که در این بخش شایان ذکر است این است که خدا و پیامبران و امامان به شدت از دروغ و دروغگو متنفرند و در آیات کتاب خدا لعنت و دورى از رحمت بر دروغگویان مقرّر شده است.

«فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکاذِبِینَ» «17».

پس لعنت و دورى از رحمت خدا را بر دروغگویان قرار مى‏دهیم.

در روایتى بسیار عجیب مى‏خوانیم که: مردى خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام آمد، در حالى که آن حضرت کنار یارانش قرار داشت، به حضرت سلام کرد، سپس گفت: به خدا سوگند من تو را دوست دارم و عاشق تو هستم. حضرت فرمود:

دروغ گفتى. آن مرد گفت: به خدا سوگند دوستت دارم و این سخن را تا سه بار تکرار کرد. حضرت فرمود: دروغ گفتى، آن گونه که مى‏گویى نیستى؛ زیرا خدا ارواح را دو هزار سال پیش از بدن‏ها آفرید، سپس دوستداران ما را به ما عرضه کرد، به خدا سوگند روح تو را در آنان که به ما عرضه شده‏اند نمى‏بینم. آن مرد ساکت شد و دیگر به گفتارش باز نگشت! «18»

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- امالى مفید: 166، مجلس 21، حدیث 1؛ بحار الانوار: 66/ 380، باب 38، حدیث 38.

(2)- آل عمران (3): 85.

(3)- ابراهیم (14): 27.

(4)- کافى: 1/ 218، باب المتوسمین الذین ذکرهم اللَّه، حدیث 3؛ بحار الانوار: 64/ 74، باب 2، حدیث 4.

(5)- حافظ، دیوان اشعار، غزل شماره 60.

(6)- اسراء (17): 34.

(7)- مریم (19): 54.

(8)- مؤمنون (23): 8.

(9)- خصال: 1/ 113، جمیع شدائع الدین ثلاثة أشیاء، حدیث 90؛ مستدرک الوسائل: 11/ 316، باب 37، حدیث 13139.

(110)- خصال: 1/ 123، ثلاث خصال لا عذر فیها، حدیث 118؛ بحار الانوار: 72/ 92، باب 47، حدیث 2.

(11)- نوادر راوندى: 5؛ بحار الانوار: 72/ 96، باب 47، حدیث 20.

(12)- انسان (76): 7.

(13)- در تفاسیر و مصادر شیعه و سنى این مطالب ذکر شده است: تفسیر کبیر (فخر رازى): 30/ 243، ذیل آیه‏ى‏ «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ...»؛ مجمع البیان: 10/ 514؛ تفسیر کشاف: 4/ 670؛ غایة المرام: 368؛ فرائد السمطین: 2/ 53؛ الدر المنثور: 6/ 299؛ تفسیر قمى: 2/ 390؛ تفسیر برهان: 10/ 135؛ تفسیر المیزان: 20/ 212.

(14)- بقره (2): 40.

(15)- مؤمن (40): 60.

(16)- اختصاص: 242؛ بحار الانوار: 90/ 379، باب 24، حدیث 23.

(17)- آل عمران (3): 61.

(18)- کافى: 1/ 438، باب معرفتهم اولیاءهم، حدیث 1؛ بحار الانوار: 26/ 119، باب 7، حدیث 5.